روایتی موازی از دفاع مقدس و پیاده‌روی اربعین/ جنگی که دیگر نیست

محمد کرم‌زاده کارگردان مستند «معبر» در گفتگو با خبرنگار مهر درباره این مستند گفت: مستند «معبر» یک روایت موازی از فضای پیاده‌روی اربعین و فضای دفاع مقدس است. سال ۹۰ که به پیاده‌روی اربعین رفتیم، با چند نفر از رزمنده‌های دفاع مقدس و جانبازان در کاروان، هم‌مسیر بودیم که خیلی پیش می‌آمد می‌گفتند یاد فضای دفاع مقدس می‌افتند. ایده فیلم همانجا در ذهنم شکل گرفت که این پیاده‌روی چه شباهتی با هدف رزمندگان دفاع مقدس برای باز کردن مسیر کربلا دارد. کم‌کم این ایده پخته‌تر شد.

وی ادامه داد: تولید این مستند یکی دو سال طول کشید. یافتن بریده فیلم‌های مناسب برای استفاده در این کار که با فضای پیاده‌روی هم نسبتی داشته باشد، مشکل بود و به همین دلیل ساخت این مستند طول کشید.

این مستندساز درباره پیوند فضای پیاده‌روی اربعین با دفاع مقدس توضیح داد: وقتی ایده اولیه شکل گرفت، هرچه جلوتر می‌رفتیم متوجه نقاط مشترک بیشتری می‌شدیم. هم پیاده‌روی‌های زمان جبهه و هم آرزوهایی که رزمندگان داشتند. فیلم‌های آن زمان را که بازبینی می‌کردیم این حرف زیاد تکرار می‌شد که ما می‌خواهیم راه کربلا را باز کنیم. در تحقیقات و مصاحبه‌هایی که داشتیم مدام به نقاط مشترکی میان حال و هوای این ۲ فضا می‌رسیدیم.

کرم‌زاده درباره مواجهه رزمندگانی که به پیاده‌روی اربعین می‌روند با عراقی‌هایی که زمانی در حال جنگ با آن‌ها بودند هم گفت: حس و حال‌های متفاوتی را در این مدت دیده‌ام و حتی برخی بودند که از این مساله اذیت می‌شدند اما خیلی کم شاهد آن بودم. بعد از مستند «معبر» با همین موضوع پیش رفتیم و حتی با برخی رزمنده‌های عراقی مصاحبه کردیم اما بعدها مستندی از آن درنیامد. می‌خواستیم بدانیم حس آن‌ها نسبت به این موقعیت چیست؟ اینکه زمانی با ما می‌جنگیدند و به تعبیر خودشان آن‌ها پدران ما را می‌کشتند و ما پدران آن‌ها را، ولی الان کنار هم در یک موکب می‌نشستیم. حس عراقی‌ها به این فضای جدید خیلی مثبت‌تر بود چرا که آن‌ها میان خودشان هم این حس را داشتند که با فشار صدام و حزب بعث وارد این جنگ شده بودند. واقعاً هم همین بوده است. با خیلی‌ها مصاحبه کردیم که در جبهه ایران جنگیده بودند. ما عراقی‌هایی پیدا کردیم که برای‌مان از خاطرات چمران می‌گفتند و در این حد می‌خواستند در جبهه حق باشند.

وی افزود: امروز فضای عراقی‌ها بیشتر به سمت نوعی پشیمانی هست اما ایرانی‌ها بیشتر حال و هوای امام حسینی دارند و خیلی چیزهای دیگر را در این مسیر نادیده می‌گیرند. بیشتر از کربلا رفتن لذت می‌برند و چیزهای مثبت را می‌بینند. حجم ایثار و فداکاری امروز در میان عراقی‌ها آنقدر بالا هست که کمتر کسی سراغ این حرف‌ها می‌رود که شما زمانی ما را می‌کشتید.

کارگردان مستند «معبر» درباره تجربه‌های خود در مسیر ساخت این مستند هم گفت: مسیر ساخت این مستند خیلی مشکل بود و عده‌ای حتی پیشنهاد می‌کردند وارد این کار نشویم. لازم بود حجم بالایی از فیلم‌های آرشیوی را مرور می‌کنیم تا به فضاهای مشترک میان این ۲ موقعیت برسیم. فصل مشترک اصلی هم عشق به کربلا بود. مستند را به نوعی پیش بردیم که مخاطب به این جمع‌بندی برسد آن چیزی که معبر را برای زائران امروز باز کرده است، عشق و آرزوی رزمندگانی است که در این راه شهید شده‌اند. شاید آن‌ها به ظاهر نتوانستند خودشان راه کربلا را باز کنند اما خون‌هایی که ریخته شد آرزوهای بسیاری با خود داشت. خیلی از شهدا آرزوی سفر کربلا را داشتند. دفاع از خاک وطن به جای خود اما انگیزه‌ای که امام حسین (ع) و کربلا به رزمندگان می‌داد هم حائز اهمیت بود. این نقطه مرکزی اشتراک میان فضای دفاع مقدس و حال و هوای امروز پیاده‌روی اربعین است.

وی ادامه داد: یکی از چالش‌های ما این بود که فیلم مناسبی را پیدا می‌کردیم اما می‌خواستیم بدانیم فردی که در فیلم حضور دارد کیست؟ آیا شهید شده است؟ می‌خواستیم اگر او شهید شده، زیرنویس بزنیم چون می‌دانستیم روی مخاطب هم تأثیرگذار خواهد بود. همین تبدیل به یک پروژه برای ما شد تا فیلم‌ها را به شهرهای مختلف ببریم، رزمنده‌های قدیمی هر شهر را پیدا کنیم، تا شاید این افراد داخل فیلم‌ها را بشناسند. کار ابتدایی و غیرحرفه‌ای برای تحقیق بود اما کار دیگری از ما برنمی‌آمد. در این فرآیند اتفاقاً خیلی از این افراد شناسایی شدند. یکی از جالب‌ترین‌ها هم شهید حسن اردستانی بود که تنها چند ساعت بعد از لحظه‌ای که ما از آن فیلم داشتیم، شهید شده بود. یکی از نوحه‌های خیلی قشنگ داخل مستند ما را همین شهید می‌خواند. مادر این شهید را پیدا کردیم و در بهشت زهرا سر مزار شهید با او مصاحبه کردیم. پیدا شدن این شهدا تجربه بسیار جالبی برای خودم بود.

این مستندساز در پایان درباره حس و حال پیاده‌روی اربعین هم گفت: آنچه در این مسیر بیش از هر چیز دیگر توجه من را جلب می‌کند این است که توجه آدم از همه چیزهای دیگر پرت می‌شود. پیاده‌روی اربعین حسی شبیه بریدن از همه چیز دارد. اینکه تا امروز وسط اخبار و فضای مجازی غلت می‌زنیم اما وقتی به پیاده‌روی می‌رویم گویی به هیچکدام از آن‌ها دیگر نیاز نداریم. امروز کافی است برق برود یا وای‌فای‌مان قطع شود، احساس بیچارگی می‌کنیم، اما در آن فضا حس انقطاعی که همه دارند و حس بی‌نیازی جمعی، بسیار جذاب است، انگار همه آرزوها برآورده شده است و همه سیر هستند. این یک حس مشترک میان همه آدم‌های حاضر در پیاده‌روی اربعین است.